هویت؛ مفهوم و ابعاد
نویسنده: علی نوری؛ مدرس دانشگاه و پژوهشگر اجتماعی
مجموعه تفاوت ها و تمایزهای فرد با دیگران هویت او را مشخص می سازد؛ زمانی که فردی خود را ورزشکار، دانشمند، قدبلند یا ثروتمند معرفی می کند، می خواهد به این واسطه خود را از دیگران متمایز کند. این تمایزها، ویژگی های هویتی فرد را مشخص می کنند. گاهی فرد می خواهد گروهی که به آن تعلق دارد را معرفی کند و آن را با سایر گروهها مقایسه نماید؛ در این شرایط ، هویت جمعی مطرح می شود. برای نمونه یک فرد ایرانی، ممکن است به ویژگی های ملی، دینی و مذهبی خود اشاره کند و به این سبب خود را از سایر جوامع متمایز کند.
بنابراین اگر فرد خود را با دیگران مقایسه کند هویت فردی او مشخص می شود و اگر گروه یا جامعه خود را با گروهها یا جوامع دیگر مقایسه کند، بیانگر هویت اجتماعی اوست. ویژگی های هویتی هر فرد تحت تأثیر ویژگی های جسمانی، محیط طبیعی و محیط اجتماعی شکل می گیرد. در این میان، تأثیر محیط اجتماعی شامل خانواده، مدرسه، گروه همسالان و رسانه های همگانی بیش از سایر عوامل است. چارلز هورتن کولی معتقد است که فرد خود را در آیینه دیگران می بیند و می شناسد. یعنی؛ شناخت فرد از خود، ناشی از تأثیر سایر افراد است و تصور فرد از خودش، همان تصوری است که دیگران از او دارند. جرج هربرت مید دیگران مهم (یعنی افرادی که رفتار آنان الگویی برای فرد است و فرد آنها را قبول دارد) را در شکل گیری هویت فرد مؤثر می داند. ساترلند معتقد است کنش هایی که فرد انجام می دهد ناشی از یادگیری آنها در محیط اجتماعی است.
بنابراین یادگیری منشأ کنش های فردی و اجتماعی است. ارونیگ گافمن با مطرح کردن رهیافت نمایشی، زندگی را به صحنه نمایش تئاتر و پشت صحنه و روی صحنه تشبیه می کند. او معتقد است در محیط اجتماعی، مانند صحنه نمایش، هرکسی تلاش می کند تصویر بهتری نسبت به آنچه هست از خودش نشان دهد. جالب آن که نظریه های تن آسانی وبلن و نمایش مصرف گیدنز را می توان با رهیافت نمایشی گافمن شرح داد. مطابق دیدگاه وبلن، در جامعه پیشامدرن؛ افراد برای اینکه نشان دهند متعلق به طبقات بالای جامعه هستند، از کار و فعالیت پرهیز می کردند. هرچه تظاهر به تن آسانی فرد، توسط جامعه بیش تر مورد توجه قرار می گرفت، او منزلت اجتماعی بیش تری کسب می کرد. یعنی؛ نمایش تن آسانی توسط فرد، سبب هویت یابی برای او می شد. اما در دوره مدرن، تظاهر به مصرف بیش تر، به عاملی برای هویت یابی تبدیل شده است. مصرف بیش تر، خرید بیش تر و مد روز بودن منزلت اجتماعی برای افراد به همراه می آورد. لذا نمایش تن آسانی و نمایش مصرف در چارچوب رویکرد گافمن قابل توضیح است.
تحولات هویتی در دوره جدید منشأ بروز تضادها و بحران های هویتی در جوامع مختلف شده است. به ویژه در جوامع غیرغربی- که یکباره با تحولات شگرف و سریع جامعه غربی مواجه شده اند. این تضادها، هویت های محلی، قومی و مذهبی مستقر در این جوامع را با چالش های جدی مواجه کرده است. رفتارها و هنجارهای غربی در جوامع غیرغربی از طریق وسایل ارتباطی سهل الوصول امروزی، به آسانی تبلیغ می شود؛ ابزار رسانه آنقدر قدرتمند و پرنفوذ و پر زرق و برق است که امکان اندیشیدن و انتخاب کردن را از مردم جوامع غیرغربی سلب کرده است. لذا این هنجارها و رفتارها مورد تقلید قرار می گیرد و ما شاهد رفتارهایی در این جوامع- از جمله ایران- هستیم که با ارزش ها و عقاید دینی و سنتی جامعه در تضاد هستند. به عبارتی؛ واقعیت های اجتماعی با چشمداشت های فرهنگی ناسازگارند. زمانی که این شیوه های رفتاری در جامعه رواج پیدا کند و گسترش یابد در مراحل بعدی بحران هویت به سطح عقاید و ارزش ها، یعنی لایه های عمیق جامعه گسترش می یابد و جامعه آماده تغییر می شود که تحول فرهنگی را به دنبال می آورد.
برای مقابله با بحران هویت و نیل به داد و ستد فرهنگی مطلوب با سایر جوامع، لازم است دیگرانِ مهم که الگوی رفتاری و هنجاری افراد جامعه هستند مورد توجه ویژه ای قرار گیرند. دیگرانِ مهم به مردم معرفی و از دانش و توانمندی آنان برای اصلاح سبک زندگی مردم استفاده شود. به گفته زنده یاد دکتر قانعی راد: امروزه، سلیبریتی ها جای روشنفکران را گرفته اند. آحاد مردم، به وسیله اینترنت و شبکه های اجتماعی به الگوهای زندگی و اعمال سلیبریتی ها دسترسی دارند و چون طرفدار یک هنرمند یا یک فوتبالیست هستند، فکر می کنند باید در رفتارهایشان نیز مشابه او باشند. غافل از اینکه فرد سلیبریتی، خودش هم در امور اخلاقی و شیوه های رفتاری نیاز به اندیشه متفکران دارد؛ زیرا او بازیگر، فوتبالیست و … است نه اندیشمند و متفکر. اگر میدان و عرصه عمل بیش تری برای اندیشمندان و دغدغه مندان جامعه فراهم شود، بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی سامان می یابد.
